38 Graden in Albanië – door Manon Sas

Hoe is het als je als meisje wordt geboren en vanaf je zeventiende als man door het leven gaat, alleen maar om dezelfde rechten te verwerven als je vader, broers, neven en buurmannen? Diana Rakipi, inmiddels rond de zeventig, weet het. Ze is een zogenaamde ‘sworn virgin’, ook wel burnesha. Mijn reisgenoten en ik ontmoeten Diana op een terras in havenstad Durrës tijdens onze fotoreis door Albanië. Het is 38 graden en Diana regelt snel flesjes water voor ons. Het is even wennen: een vrouw die als man door het leven gaat, zich kleedt als man, beweegt als een man, dezelfde rechten heeft als een man, maar zichzelf nog wel Diana noemt. En dit is nog maar een heel dun laagje dat we afpellen.

In patriarchaal Albanië zijn er tientallen burneshas die de omslag maakten naar man, vaak lang geleden. Soms kozen ze ervoor. En vaak was het bittere noodzaak, bijvoorbeeld als er geen man was in het gezin en iemand het geld moest verdienen. Diana hoort, naar eigen zeggen, bij die eerste categorie. Haar man-zijn heeft haar veel gebracht, onder meer een carrière in de havens en bij de politie. Maar hoe was het voor Diana om op zeventienjarige leeftijd deze omslag te maken? Het blijft onduidelijk. Misschien is het toch niet heel mannelijk om over gevoelens te praten. Of misschien is de ontmoeting te vluchtig.

Op het terras opent Diana een van de vele zakjes van haar bodywarmer. Ze haalt er een beeldje uit van dictator Enver Hoxa en vertelt hoe ze terugverlangt naar het goede communistische leven. Gids Ardi komt daar na de ontmoeting op terug. Hij noemt hoe sommige mensen de ontberingen en het knellen van het totalitaire regime lijken te zijn vergeten.

Veel foto’s worden er niet gemaakt op het terras – er is simpelweg geen goed moment om je camera tevoorschijn te halen. En als we dan toch foto’s gaan maken, hebben we dan straks niet allemaal hetzelfde portret van Diana (spoiler: ja)? Gelukkig gaat het daar nu niet om. De ontmoeting met Diana is een puzzelstuk dat helpt begrijpen hoe het was en hoe het is in Albanië.

Als de laatste selfies zijn gemaakt, nemen we afscheid. Het verhaal van Diana en andere burneshas is slechts één van de bijzondere verhalen van Albanië. Wat dacht je van jarenlange isolatie onder leiding van een paranoia dictator, bloedwraak die overgaat op generaties (heeft jouw opa mijn opa vermoord, dan mag ik jou nu vermoorden, zoiets) en piramidespelen waardoor talloze Albanezen al hun bezittingen kwijtraakten en de sociale onrust toenam. Albanië is een bijzonder land met een bewogen geschiedenis en fascinerende verhalen. Ofwel: een interessant land voor een fotoreis. En dat vraagt om voorbereiding.

Eén goede foto kan een serie omlaaghalen
Die voorbereiding vindt plaats tijdens een workshop onder leiding van documentair fotograaf Jeroen Toirkens, zo’n anderhalf maand voor vertrek. Jeroen kan het niet genoeg benadrukken: in deze reis gaat het niet om het maken van dé killer foto. Alles draait om het maken van een beeldverhaal waarbij afzonderlijke verhaallijnen op een goede manier in elkaar overlopen en samen één verhaal maken. Iedere foto in een serie heeft een functie.

Het is gelijk vertrouwd en gezellig bij de workshop. Jeroen deelt talloze voorbeelden van beeldverhalen, een structuur om een narratief op te bouwen en adviezen. ‘Eén goede foto kan een hele serie omlaaghalen’ is er een die bijblijft. Dat zien we ook als we zelf gaan editen met beelden uit de fotocollectie van de Farm Security Administration, een enorme verzameling beelden gemaakt tijdens de Grote Depressie in Amerika. Een serie die wij samenstellen uit de berg foto’s leeft helemaal op als één krachtig beeld, een dode vogel verstrikt in een hekwerk, wordt verwijderd. The bird must go!

Om te komen tot een samenhangend beeldverhaal, heb je een plan nodig. Iedereen heeft daar vooraf over nagedacht en ideeën variëren van het vastleggen van de Albanese diaspora – de grote uittocht van Albanezen naar andere landen – tot een zoektocht naar verboden en verborgen rijkdom als gevolg van de piramidespelen (inderdaad, veel te complex voor een roadtrip) en ‘ik laat me verrassen’ (ook goed, die focus komt wel).

Nieuwe vrienden
De reis die we maken, voert ons in tien dagen door Albanië, Kosovo en Noord-Macedonië. De meeste tijd brengen we door in Albanië. Hier varieert het straatbeeld van mooi opgeknapt (soms) naar veel beton en rafelig (vaak). Dat laatste is interessant. Hoe komt het dat sommige mensen dit zien als armoedig en ‘ouwe zooi’, terwijl anderen, waaronder ikzelf, worden aangetrokken door de tragiek én de schoonheid van het imperfecte. Iedere plek lijkt een verhaal in zich te hebben.

Blog fotoreis Albanië - ©Manon Sas

De meeste Albanezen zijn ontzettend vriendelijk. Op dag één, in bergdorp Krujë, worden reisgenoten Marcel, Eliane en ik binnen één uur tijd als familie ontvangen in de snel omarmde stamkroeg, hebben we een uitnodiging voor een bruiloft op zak én drukt een local ons de Albanese variant van Red Bull in handen. Het is opvallend makkelijk om straatportretten te maken – de meeste mensen werken graag mee en vaak levert het ook nog een leuk praatje op, meestal met handen en voeten.

Urbex-paradijs
Albanië is ook een paradijs voor urbex-liefhebbers. Overal staan in langzaam in elkaar vallende fabrieken en onafgebouwde, verlaten huizen waar je dwars doorheen kijkt. Soms denk je dat je urbex ziet en zijn het gewoon bewoonde panden die simpelweg nog niet zijn afgebouwd. Was het geld op? Betaal je minder belasting als je huis nog niet af is? Of speelt er wat anders? Fotografisch is het in ieder geval interessant. Zo dwalen we rond over een verlaten fabriekscomplex met een langwerpige put vol botten, woeste begroeiing in een bijgebouw en geiten die rondscharrelen in de zandhopen rondom het complex. De oude man die met een transistorradio op een muurtje zit, kijkt niet op van het onverwachte bezoek.

173.000 bunkers
Opvallend in het straatbeeld zijn de talloze bunkers. Want wat doe je als je dictator bent met paranoia-trekjes en bang bent voor een invasie vanuit Moskou en buurlanden? Inderdaad: jezelf beschermen! Terwijl Albanië balanceerde op het randje van de hongersnood, liet dictator Enver Hoxa 173.000 bunkers bouwen. Je vindt ze nog steeds overal: in speeltuinen, op het strand, langs wegen, in velden, op begraafplaatsen en in voortuinen. Vandaag de dag zijn ze symbool voor de paranoia en de pijnlijke keuzes van de dictator die overal vijanden zag. Tegelijkertijd zijn ze reuze handig als omkleedhokje op het strand, bed & breakfast, hondenhok, museum, hamburgertent of, als je het echt niet meer weet, Titanicje spelen.

Blog fotoreis Albanië - ©Manon Sas

Leven op de berg
Een van de hoogtepunten van de reis is een tweedaags verblijf op de zomerboerderij van Florian en zijn familie, hoog in Valbonë Valley National Park. De omgeving met grillige bergtoppen en uitgestrekte valleien is adembenemend mooi. We delen de berg met een paar buren, loslopende paarden, koeien, geitjes, honden en twee kittens. De adelaars zijn inmiddels vertrokken naar koelere plekken.

De boerderij is een goede uitvalsbasis voor wandelingen en gewoon een beetje rondhangen en onthaasten. Iedereen kiest zo z’n eigen momenten om erop uit te trekken en het alledaagse leven op de berg vast te leggen. Soms alleen, soms samen. Ook is er genoeg tijd om de schaduw op te zoeken en de eerste foto’s te selecteren. ’s Avonds zitten we zij aan zij aan een lange tafel en komen de lekkerste gerechten en zelfgestookte raki op tafel. Ook vindt de ultieme karaktertest plaats tijdens het onschuldig ogende spelletje Regenwormen. Ik blijk aardiger te zijn dan ik dacht.

Blog fotoreis Albanië - ©Manon Sas

Badgasten
Albanië heeft naast bergen ook prachtige stranden en meren, met knalblauw en diepgroen water. Het is bijna veertig graden als we het Meer van Shkodër bereiken. De mediterraans-ogende terrasjes nodigen uit om een Elbar, een Albanees biertje, te drinken. De terrasjes laten zien dat Albanië ook qua toerisme in ontwikkeling is – twee jaar geleden waren ze hier nog niet. Een stukje verderop is het tijd om pootje te baden. Alhoewel – je moet er eerst een zanderige berghelling met losse stenen voor afglijden. Ingeoliede badgasten liggen op hun handdoekjes op het kiezelstrand. Het water lonkt.

Een ander meer waar we verblijven, is het Meer van Ohrid, een van de oudste en diepste meren van Europa, op de grens van Noord-Macedonië en Albanië. Hier checken we in bij Hotel Enkelana, een iconisch vakantieoord waar je in de communistische tijd met een beetje geluk op vakantie mocht, onder het spiedend oog van officials. Het Meer van Ohrid is ook een landsgrens. Gasten werden in de gaten gehouden om te voorkomen dat ze zouden zwemmen naar de vrijheid. Hier ontbijt je tegenwoordig tussen de badgasten met hoedjes en bloemetjesjurken of neem je plaats op een van de iets te grote lederen bankstellen in de donkere lobby. De lange gangen hebben Erwin Olaf-achtige kwaliteiten: bruinig tapijt, non-descripte schilderijen, vergeelde vitrage, prachtig diffuus licht en een beknellende strengheid. De tijd heeft hier stilgestaan.

Politbureau
Foto’s bespreken doen we een-op-een en gezamenlijk, onder meer in Hotel Enkelana. De formele conferentiezaal met afgerokte vergadertafels in een grote u-vorm herinnert ons eraan dat we op een bijzondere plek zijn. We noemen de plek liefkozend én met enige afkeer het Politbureau. Iedereen heeft vooraf een eigen selectie gemaakt en foto na foto komt op het scherm. Naarmate de tijd in het Polibureau verstrijkt, worden we steeds bleker. Tegelijkertijd is iedereen fanatiek en gedreven om weer een stap verder te komen.

Tirana
De roadtrip eindigt in Tirana, een stad in opkomst met hippe terrassen met lounge-muziek, cocktails en mediterraans eten. Ook hier is genoeg geschiedenis te vinden, onder meer in het Bunk’Art 1 museum, een atoombunker in de bergen bij Tirana waar het communistische en geïsoleerde verleden van Albanië is gedocumenteerd. Het laat opnieuw zien hoe bijzonder en hoe bewogen de recente geschiedenis van Albanië is.

En dan… is het tijd om afscheid te nemen. Van Albanië en van elkaar. De eerste plannen voor een terugkomdag om samen te werken aan series worden gemaakt. En als er wat ontbreekt, bijvoorbeeld een beeld dat twee losse verhalen aan elkaar verbindt, dan is een nieuw tripje Albanië zo geregeld!

Blog fotoreis Albanië - ©Manon Sas

Manon Sas maakte in 2021 een rondreis door Albanië onder leiding van documentair fotograaf Jeroen Toirkens. Op haar website vind je meer foto’s van Albanië, onder meer Life on the Mountain en landschappen.